خوشگویى
از شاخههاى دیگر « حسن خلق » ، که رابطهها را استوارتر و پیوندها را صمیمىتر مىسازد ، گفتار دلپذیر و شادىبخش است . متانت درسخن و ادب در گفتار و زیبایى در کلام ، خصلت پاکدلان بىکینه است و خلق و خوى اولیاء دین.
ارزش انسان و جوهره وجودىاش را زبان و بیان روشن مىسازد :
یکى تحقیر مىکند ، یکى تشویق. یکى عیبجویى مىکند ، دیگرى تحسین و تقدیر. یکى ملامت مىکند ، دیگرى پر و بال مىدهد و امید مىآفریند .
کدام یک خوبتر است ؟ شما خودتان چگونه بیان و زبانى دارید ؟ تلخ یا شیرین ؟ گزنده یامرهم گذارنده ؟ آیا با دیگران همانگونه صحبت مىکنید که دوست دارید دیگران با شما آنچنان حرف بزنند و خطاب کنند ؟
پذیرایى از دیگران ، همیشه با غذا و میوه و شیرینى نیست . گاهى پذیرایى ، با یک کلام خوب و سخن شایسته است . این اکرام ، بالاتر از تغذیه و اطعام است ، چرا که گفتار شایسته و زیبا ، غذاى روح است .
گفتن یک « آفرین » ، « احسنت » ، « بارک الله » مگر چقدر هزینه و خرج دارد ؟ کسانى هستند که جان مىدهند ، ولى حاضر نیستند یک کلام تشویقآمیز و محبتبار بر زبان جارى کنند . بشنویم از رسولخدا (ص) که اسوه اخلاق حسنه و الگوى ادب در گفتار و رفتار است که فرموده است :
« من اکرم اخاه المؤمن بکلمه یلطفه بها و فرج عنه کربته لم یزل فى ظل الله الممدود علیه الرحمه ما کان فى ذلک » ; (۴)
هر کس برادر با ایمانش را با گفتن کلامى ملاطفتآمیز و غمزدا ، مورد تکریم قرار دهد ، تا وقتى او شادمان است ، گوینده آن سخن همواره در سایه رحمت گسترده الهى به سر مىبرد .
کلام تشویقى و آفرین و مرحبا گفتن بر عمل شایسته دیگرى نیز ، از اینگونه صالحات است . باز هم از کلام امام صادق (ع) بشنویم :
« من قال لاخیه المؤمن « مرحبا » کتب الله له مرحبا الى یوم القیامه » ; (۵) هر کس به برادر مؤمن خود « مرحبا » بگوید ، خداى متعال تا روز قیامت براى او مرحبا و آفرین مىنویسد .
غیر از پاداش الهى ، تاثیرات اجتماعى « خوشگویى » در نرم ساختن دلها و جلب عاطفهها و استوار ساختن رابطهها مشهود است . آنکه خوشسخن باشد ، از دیگران نیز کلام نیکو مىشنود . « این جهان کوه است و فعل ما ندا » و البته که حرف و سخن ما هم در کوهستان زندگیها انعکاسدارد و خوبى آن به خود ما منعکس مىشود .
کسى که گفتار مؤدبانه داشته باشد ، دیگران نیز با او مؤدبانه سخنخواهند گفت . وگرنه … « کلوخانداز را پاداش ، سنگ است » . از کلام مولا على(ع) است که :
« اجملوا فى الخطاب تسمعوا جمیل الجواب » ; (۶) زیبا خطاب کنید ، تا جواب زیبا بشنوید ! …
کیفیت برخورد ما با انسانهاى دیگر، همان نتیجه را به ما برمىگرداند . ادب ، ادب مىآورد و توهین و فحش ، بدزبانى و اهانت متقابل را در پى دارد .
خوشخویى
از رموز موفقیت حضرت رسول (ص) در دعوت و رسالت خویش ، اخلاق نیکو و برخورد شایسته و جذاب با مردم بود . « حسنخلق » آن حضرت ، امتیاز بارز آن مظهر رافت و رحمت بود . با همین « اکسیر اعظم » دلها را جذب مىکرد ، دشمنان را دوست مىساخت ، کینهها را به مهربانى مبدل مىکرد ، الفت مىآفرید و پیوند مىداد ، دلها را با دلها ، دستها را با دستها ! و به همین سبب مدال « انک لعلى خلق عظیم » (۷) از خداى عظیم دریافت کرد .
کلام نرم ، رفتار شایسته ، گفتار مؤدبانه و جاذبهدار ، تحمل فراوان و حلم و بردبارى و چهره گشاده و بشاش ، از مظاهر و جلوههاى « حسنخلق » است . به تعبیر دیگر ، وقتى محبت خود را به دیگران ببخشید ، درحوادث ، صبور و شکیبا باشید ، خشم خود را فرو خورده ، خویشتندارى کنید ، بدى را با خوبى پاسخ دهید و از خشونت و عصبانیت و بدزبانى و تحقیر و توهین و تکبر به دور باشید ، داراى « حسن خلق » هستید .
اگر خداوند به صاحبان حسن خلق ، پاداش جهاد و شهادت مىدهد ، بیجا و گزاف نیست ، چرا که این هم نوعى مجاهده دارد . پیامبراکرم (ص) براى تثبیت و گسترش همین کمالات اخلاقى و « خوشخویى » برانگیخته شد . از کلمات نورانى او است :
« ان الرجل یدرک بحسن خلقه درجه الصائم القائم » ; (۸) گاهى انسان در سایه خوشخویى ، به مقام و رتبه روزهداران شب زندهدار مىرسد !
انسى که مؤمنان با یکدیگر مىگیرند ، بسیار قیمتى و با ارزش است و این در سایه خوش اخلاقى پدید مىآید که حلقه وصل انسانها به هم است . در جوامع غربى ، برخوردها اگر شاد و همراه با لبخند است ، آنخوشرویىها حرکات سطحى و ظاهرى است و ریشه در عمق دلها ندارد . « اخلاق آمریکایى » و « اروپایى » ، تصنعى است . اما حسن خلق وخوش برخوردى در جوامع ایمانى و اسلامى ، ریشه در متن عقیده دارد و انسانها با هم یکدل و صمیمىاند ، و دلسوز و رؤوف و بامحبت !
پیامبر اکرم (ص) رابطه مؤمن با مؤمن و برخوردشان را با هم ، همچون رسیدن یک تشنه به آب سرد و گوارا مىداند که با آن سیراب مىشود :
« ان المؤمن لیسکن الى المؤمن کما یسکن قلب الظمان الى الماء البارد . » (۹)
در کجاى اخلاق غربى ، این حالت یافت مىشود ؟
در معاشرت مسلمانان با هم ، باید « همدلى » ، بیش از « وحدت فیزیکى » و « پیوند سطحى » حاکم باشد ، تا به انس و الفتهاى پایدار ورابطههاى درونى بیانجامد . با سلام و مصافحه و حسن خلق و چهره باز و لبخند محبتزا و غمزدا و برخورد نیک ، این مهم تامین مىشود . میزان اسلامى بودن اخلاق هر مسلمان را باید در نحوه معاشرتش با دیگران جستجو کرد . خوش خلقى ، دین و مرام مسلمانى است . به فرموده حضرت رسول (ص) : « ایمان کسى کاملتر است که اخلاقش بهتر باشد ، کسى به پیامبر شبیهتر و به او نزدیکتر است که خوش خلقتر باشد » (۱۰) و بهتعبیر امام صادق (ع) : « پس از عمل به واجبات الهى ، محبوبترین کارها نزد خداوند ، آن است که انسان اخلاقى سازگار با مردم داشته و اهل « مدارا » باشد . » (۱۱) .
بارى … گفتار و رفتار ما « آیینه شخصیت » ماست ، بکوشیم هر چه روشنتر و شفافتر باشد .
پىنوشتها : ۱) اصول کافى (عربى)، ج ۲، ص ۱۸۸. ۲) همان، ص ۲۰۶. ۳) همان، ص ۱۹۲. ۴) همان، ص ۲۰۶. ۵) همان. ۶) غررالحکم، چاپ دانشگاه، ج ۱، ص ۱۳۹. ۷) سوره قلم، آیه ۴. ۸) میزانالحکمه، ج ۳، ص ۱۴۰. ۹) بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۲۸۰. ۱۰) میزانالحکمه، ج ۳، ص ۱۴۲. ۱۱) اصول کافى، ج ۲، ص ۱۰۰.
